تحلیل و بررسی فرآیند حصول ادراک عقلی از دیدگاه صدرالمتألهین

صدرالمتألهین (برخلاف ابن سینا و سهروردی) در ادراک حسی و خیالی قائل به خلاقیت نفس است، درحالی که دربارۀ فرآیند ادراک عقلی در آغاز، دارای آرای متفاوت و متعارض است. مهمترین آرای او در این زمینه در قالب سه رویکرد قابل ذکر است: نخست، مشاهدۀ مُثُل نوریه از دور؛ دوّم، افاضۀ واهب الصور بر سبیل رشح (با قرائت صدرایی) و سوّم، اندکاک در ذات الهی بر سبیل فنا. گرچه صدرالمتألهین رویکرد اخیر را نظر نهایی خویش اعلام کرده اما در جمع این سه رویکرد، توجیه های مختلفی از سوی شارحان معاصر حکمت متعالیه ابراز شده است. از نظر نگارنده، جامع ترین وسازگارترین این توجیه ها بر اساس ساختار فکری ملاصدرا، این است که ملاصدرا (بنا بر اصل تشکیک در وجود) هر یک از موارد فوق را مرتبه ای از مراتب ادراک عقلی دانسته و معتقد است که در مراتب اولیۀ تعقل، نفس به دلیل ضعف، صور عقلیه را از دور مشاهده می کند. در مرحلۀ بعدی، نفس استکمال یافته و بر اثر اتحاد با صور عقلیه (در سیر صعودی اش) فیض هایی را دریافت می کند. در مرحلۀ آخر، نفس در اوج استکمال و فنای قدسی، خلاق صور عقلیه می گردد. لذا از قرائن کلمات او بر می آید که هرچه نفس ضعیف تر باشد، ادراک عقلانی اش ضعیف تر و محدودتر خواهد بود و بالعکس هرچه شدیدتر و کامل تر باشد، از تعقّل عمیق تری برخوردار می شود. بنا بر این تبیین، مرحلۀ أعلای تعقّل مختص راسخین در علم و انسان های کامل می باشد.